وحید بادغن
هدی شریفات
سعاد غوابش
دانشجویان رشته مشاوره دانشگاه شهید چمران اهواز
مقدمه:
در این تحقیق ضمن تبیین مفهوم مشاوره و بیان تفاوت‌های مفهومی‌مشاوره استدلال شده است که اسلام یک مکتب و نظریه مشاوره ای نیست بلکه نظام فکری، عقیدتی و رفتاری جامعی است که چارپوب‌های کلی زندگی انسان را ترسیم کرده است و راههای وصول به فلاح و سعادت نهایی را مشخص نموده است و اصول و روشهای مشاوره همچون سایر امور بشری باید لااقل در جوامع اسلامی‌با اهداف، ارزش‌ها، هنجارها، برنامه‌ها و تکالیف اسلامی‌سازگاری یابد. بدین ترتیب روشن می‌شود که چرا باید مشاوره و روان درمانی از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار گیرد. تأکید اسلام بر مسأله مقدمی‌و زیربنایی بهداشت و سلامت روانی انسانها و ارائه راهکارهای مناسب برای تحقق آن، لزوم توجه به غایات، هنجارها و وظایفی که اسلام برای بشر معین کرده است در تدوین نظریه درمانی و تنظیم روشهای مشاوره وجود توصیه‌های ارزشمند و ارائه راهبردهای کارآمد مشاوره ای در کلام و مرام معصومین (ع) و اهمیت توجه به باورها، اعتقادات و ارزشهای دینی مراجعان در امر مشاوره و راهنمایی، پاره ای از دلایل پرداختن به این موضوع از دیدگاه اسلام می‌باشند.
تعریف مشاوره حرفه ای:
مشاوره در مفهوم جدید و حرفه ای آن ترجمه واژه انگلیسی counseling از ماده counsel به معنای پند، نصیحت، راهنمایی و پیشنهاد است. برای این مفهوم در اصطلاح تخصصی آن تعاریف فراوانی ارائه شده است. از آن جمله کمیته معیارهای حرفه ای انجمن روان شناسی امریکا در سال 1981 حرفه مشاوره را با توجه به جنبه‌های عملی و قابلیت‌های اجرایی آن چنین تعریف می‌کند:
مشاوره یعنی کمک به مراجعین برای کسب مهارتهای فردی – اجتماعی و تغییر و یا اصلاح این مهارتها، توسعه و پیشرفت سازگاری و افزایش انطباق آنان با تمینات و خواستهای متنوع و متغیر زندگی، افزایش مهارتها به منظور مقابله با مشکلات محیطی و بالاخره توسعه انواع قابلیت‌های آنان در حل مسائل، مشکلات و تصمیم گیریها (American psychologists vol:36 pp.6502-663 به نقل از شریفی نیا 1378)
مفهوم مشورت در اسلام
کلمه مشورت و مشاوره که در تداول فارسی زبانان به کسر «واو» و «راء» تلفظ می‌شد ولی تلفظ صحیح آن مشاوَرَه به فتح «واو» و «راء» است واژه ای عربی است از ریشه شار، یشیر به معنای بیرون آوردن، آراستن و رأی زدن است (لغت نامه دهخدا، واژه مشاوره)
در قرآن مجموعاً سه بار کلمات هم خانواده آن ذکر شده است و به معنای توافق و هم رأیی، اهتمام به جلب نظر و رأی مردم در مسائل حکومتی و عاملی از مجموعه عوامل مؤثر در تشکیل یک جامعه سالم به کار رفته اند.
این موارد به نقل از شریفی نیا 1378 عبارتند از
الف) فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا … (بقره آیه 233).
اگر پدر و مادر با رضایت و مشورت یکدیگر تصمیم گرفتند کودک را از شیر بگیرند اشکالی به رأی آنان نیست. در این آیه مشاوره به معنای توافق والدین است.
ب) فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ (آل عمران، آیه 159)
پس در سایه لطف و رحمت پروردگارت با آنان نرمخویی کردی و اگر تندخو و سنگدل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند، پس از ایشان در گذر و برایشان آموزش خواه و در امور با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن که خدا توکل کنندگان را دوست دارد.
این آیه ناظر به حوادث جنگ احد که در آن افرادی از جبهه گریخته بودند تقاضای بخشش داشتند و خداوند پس از اشاره به یکی از ویژگی اخلاقی پیامبر (نرم خویی) و ضمن فرمان به عفو و طلب رحمت برای آنان از پیامبر می‌خواهد که بازهم با آنها مشورت کند و رأی و نظر آنان را نادیده نگیرد. مفسران درباره علت امر به مشورت با وجود کمال عقل پیامبر (ص) و وحی آسمانی وجوه مختلفی را بیان داشته اند. از آن جمله فخر رازی در تفسیر کبیر یکی از وجوه ضرورت امر به مشورت را چنین توجیه می‌کند که گرچه عقل پیامبر از عقل همه مردم کامل تر است و علوم بیشتری نیز محدود است ولی بعید نیست که وجوهی از مصلحت به نظر کسی برسد و به نظر پیامبر نرسیده باشد. (تفسیر کبیر جلد 5، ص 61) در آیه فوق امر به مشورت یک دستور حکومتی است. از این رو می‌بینیم پس از انجام مشورت و روشن شدن نتیجه هرگونه دودولی و پراکندگی باید کنار گذاشته شود و قاطعیت و تصمیم جانشین آن گردد.
ج) وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ (شوری، آیه 38)
[مؤمنان کسانی هستند] که ندای پروردگارشان را اجابت کرد. و نماز را برپا می‌دارند و امورشان با مشورت سامان می‌پذیرد و از آنچه داده ایم انفاق میکنند.
بنابر مطالب پیش گفته شده به نظر می‌رسد که مفهوم شعر و مشورت در قرآن کریم در معانی سه گانه توافق و هم رأیی، اهتمام به جلب نظر و رأی مردم در مسائل حکومتی و عاملی از مجموعه عوامل موثر در ایجاد انسانهای صالح و تشکیل جامعه سالم به کار رفته است.
دلایل بررسی مشاوره از دیدگاه اسلام:
با تأمل در آیات و روایات می‌توان نتیجه گرفت که مفهوم مشورت و مشاوره از نظر قرآن کریم و دیگر منابع اسلامی، با مفهوم مشاوره و روان درمانی تخصصی و حرفه ای آن- که امروزه مورد توجه و تأکید روان شناسان و مشاوران است – متفاوت است و نمی‌توان این دو را مترادف و دارای یک معنا دانست. اما این بدان معنا نیست که نمی‌توان در باب رابطه مشاوره با اسلام سخن گفت و باید آنها را دو مقوله کاملاً جدا دانست. بلکه دلایل مهمی‌وجود دارد که نشان می‌دهد که پرداختن به این مباحث لااقل در جوامع اسلامی‌کاملاً اجتناب ناپذیر است. پاره ای از دلایل به نقل از شریفی نیا 1378 عبارتند از:
1- تأکید اسلام بر بهداشت روانی و سلامت روح انسانها
هرچند مفهوم سلامت روح و به تعبیر قرآنی آن قلب سلیم (شعراء، آیه 89) مفهوئمی‌ارزشی است ولی سلامت روانی به معنای روان شناختی آن پیش شرط و مقدمه تحقق قلب سلیم است. در قرآن کریم مفاهیم سه گانه، سکینه، حیات طیبه و قلب سلیم به نوعی آرامش و سلامت روحی انسانها اشاره دارد. سکینه از ماده سکون به معنای آرام بودن دل و فقدان هرگونه اضطراب است. این واژه شش بار در قرآن ذکر شده است. از مجموع آیاتی که این واژه در آنها آمده است، می‌توان استفاده کرد که آرامش درونی و یا سکون و ثبات قلبی موهبتی است الهی که بر اثر ایمان به خداوند متعال و عمل صالح حاصل می‌شود. (فتح، آیه 4)
قلب سلیم نزدیک ترین مفهوم به سلامت روانی است چون غالباً ماده قلب در فرهنگ دینی به معنای روح، روان و عقل به کار برده شده است و قلب سلیم یعنی قلبی( یا روح و روانی) که از هرگونه بیماری و انحراف اسلامی‌و اعتقادی و رفتاری به دور باشد(شعراء آیه 89 و صافات، آیه 84).
بنابراین با وجود ارزش مدار بودن مفهوم سلامت روح و روان در اسلام و تفاوت آن با مفهوم بهداشت روانی موجود در ادبیات روان شناسی معاصر، ولی از آنجا که سلامت روانی مقدمه لازم و ضروری تأمین سلامت روح و نفس انسانی است، بهداشت روان نیز مورد توجه و تأکید خاص اسلام قرار گرفته است و برای تأمین آن در سطح فرد و جامعه توصیه‌ها و دستورات فراوانی از سوی معصومین (ع) ارائه شده است. بدیهی است که یکی از مهمترین راههای تأمین سلامت روانی انسانها در جامعه گسترش امر مشاوره و راهنمایی است.
2- لزوم توجه به نمایات، هنجارها و وظایف اسلامی‌در تدوین نظریه درمانی کاربرد مشاوره در جوامع اسلامی
اسلام به عنوان مکتبی خاص و همه جانبه نگر که ماهیت انسان، چگونگی رفتار او در این جهان و وظایف و سرنوشت وی از مباحث محوری آن به شمار می‌آیند و سعادت و رستگاری انسان و حرکت در مسیر کمال مطلق، هدف اساسی و نهایی آن می‌باشد برای سلامتی روح و روان انسان اهمیتی فوق العاده قائل است. به همین جهت برای هر مرحله از رشد و تکامل انسان برنامه‌ها و وظایف خاصی معین کرده است. تکالیف عبادی همچون نماز، روزه، خمس، زکات، حج، ذکرو دعا و توصیه‌های اخلاقی همچون، توکل، ولایت، محبت، صله رحم، حسن خلق و توجه به قانون خانواده، ازدواج سالم و … نمونه‌هایی از این وظایف و برنامه‌ها برای تأمین سلامت فردی و اجتماعی انسانهاست. توجه و عمل به این برنامه‌ها و تکالیف است که راه سعادت و کمال انسانی را هموار می‌کند و او را به سوی هدف نهایی انسانیت که از نظر قرآن َإِلَى اللّهِ الْمَصِيرُ (فاطر، آیه 35؛ نور آیه 24؛ آل عمران آیه 28و …) است رهنمون می‌سازد.
3- ضرورت توجه به باورها، اعتقادات و ارزشهای دینی مراجعان:
توجه به باورها، اعتقادات و ارزشهای مورد احترام مراجعان از اصول اولیه ای است که برای دستیابی به یک مشاوره موثر و تاثیر گذار باید مورد توجه مشاوران قرار گیرد. بحث از ارزش‌ها بحث از چیزهایی است که مردم به آن معتقدند از آن دفاع میکنند و در زندگی مهم تلقی میشوند. ارزش‌ها علت رفتار مردم و حتی طرز فکر آنهاست، انگیزه افراد برای برنامه ریزی و عمل است. بنابراین باورها و ارزشهای انسان به زندگی او جهت می‌دهند و چگونگی رفتار وی را مشخص می‌سازند. از سوی دیگر اشخاصی که ارزشهای خود را نمی‌شناسند غالباً دچار رفتارهای بی معنا و بی ثمر، گمگشتگی نقش و بی هویتی و در نتیجه گرفتار تعارض و ناکامی‌می‌گردند.
درک ارزشهای مراجع از سوی مشاور می‌تواند تسهیل گر درک مشاور از رفتار، اهداف، تعارض‌ها یا مسرورگیهای مراجع باشد و به همین ترتیب رعایت این ارزش‌ها در دستورالعمل‌ها و روشهای ارائه شده از سوی وی می‌تواند تأثیر به سزایی در تسریع فرآیند درمان و حل مشکلات داشته باشد.
4- وجود توصیه‌های ارزشمند و راه کارهای موثر مشاوره ای در کلام و مرام معصومین علیه السلام.
هرچند وظیفه و هدف اصلی پیامبران الهی و ائمه معصومین (ع) آوردن دانش و معرفت تجربی جدید نبوده است، بلکه رسالت اصلی آنان تبیین جهت درست زندگی برای رسیدن انسانها به رشد، کمال و سعادت واقعی است ولی شکی نیست که مردم برای حل مشکلات تربیتی و دینی و کاهش فشارهای عاطفی و روحیشان همواره در زمان حیات معصومین (ع) به آنان مراجعه کرده و از آنها طلب راهنمایی و کمک می‌کرده اند ایشان نیز با سعه صدر و سوی گشاده پذیرای مردم بوده و برای درمان دردهای روحی و اختلافات رفتاری آنها، تناسب با شرایط و موقعیت فرد مراجعه کننده توصیه‌هایی ارزشمند ثمربخش می‌کردند که روان و رفتار آنها را متحول می‌ساخت، نمونه‌هایی در کتب سیره و تاریخ نقل شده است.
اهمیت مشاوره در احادیث:
در احادیث ارزشمندی که از حضرت پیغمبر (ص) بر ائمه اطهار (ع) نقل گردیده، ای اهمیت مشاوره نتایج مفیدی ذکر شده است که به پاره ای از آنها اشاره می‌کنیم:
1-حضرت پیغمبر(ص)
1- المشاوَرَةُ حِصن من النَّدامَةِ و اَمن من المَلامَةِ
مشورت حصار ندامت است و ایمنی از سلامت (نهج البلاغه 3095)
2- لانَدِمَ من إستَشارَ
هرکه مشورت کند پشیمان نشود (نهج الفصاحه 2509)
3-لايفعلن احدکم امراحتی يستشير.
هیچ یک از شما کاری را جز با مشورت انجام ندهد. (مکارم الاخلاق، صفحه 124)
2- حضرت علی (ع)
1-2 جز با مشورت به راه درست نتوان رسید. (غررالحکم 6/64)
2-2 آراء را به محک یکدیگر بزنید تا صواب از میان آنها متولد شود. (غرر و درر 2/266)
3-2 مشورت کننده از خطا ایمن و بده راست (ترجمه غرر درر 1/1256)
3- امام جواد (ع) إن المشورة مبارکة همان مشورت برکت است. (تفسیر عیاشی 1/250)
هدفهای مشاوره
هدف از مشاوره بدست آوردن نظریه یا نظریات بهتر در حل مشکلات، بهتر شناختن راه صحیح و یا تهیه طرح‌های اجرائی مناسب در زمینه‌های مختلف است. در مشاوره علاوه بر یاری گرفتن در حل مشکل و یا دست یافتن به نظریات بهتر در مسائل مختلف، هدفهای دیگری نیز مورد نظر می‌باشد که به مهم ترین آنها به شرح زیر اشاره می‌شود:
1- استفاده از تأیید و حمایت دیگران.
در این مورد به ذکر و حدیث زیر مبادرت می‌کنیم:
از پیامبر اکرم:
خودپسندی وحشتناک ترین تنهایی‌ها است و مشورت مطمئن ترین پشتیبان است (تفسیر صافی ص 106 چاپ قدیم)
2- جلوگیری از انتقادات دیگران در صورت عدم موفقیت.
3- شناسایی افراد صاحب نظر و مؤمن
4- رشد فکری مردم.
5- احترام به نظرات افراد و احتراز از استبداد رأی.
6- ایجاد این فکر که استفاده از نظرات دیگران عیب و عار نمی‌باشد و در نهایت این امر در تمام شئون جامعه تصمیم یابد. بنابراین مشاوره همیشه دلیل بر عدم آگاهی شخص نیست بلکه این موارد نیز از هدفهای مورد نظر در مشاوره بوده و غالباً حصول به همه یا تعدادی از آنها مورد نظر می‌باشد.
خصوصیات راهنما و مشاور از دیدگاه اسلام
مطهری در کتاب مشاوره و راهنمایی از دیدگاه اسلام با بررسی برخی احادیث منقوله از پنبی اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) خصوصیات مشاوره یا راهنما را به شرح زیر بیان می‌کند:
1- عاقل باشد.
طبق فرموده بزرگان دین، بهترین راهنمای ما، عقل ماست و باید با کسانی مشورت کرد که از این نعمت به نحو احسن برخوردار باشند. نبی اکرم صلّی الله عليه و آله می‌فرماید: از عاقل رهبری جوئید تا به راه راست برسید و وی را نافرمانی نکنید که پشیمان می‌شوید (نهج البلاغه ص 275)
2- رازدار و امانت دار باشد.
اصولاً از وظایف اخلاقی و دینی هر مسلمانی است که راز برادر و خواهر مسلمان خود را حفظ نماید. در شریعت مطهر اسلام کتمان سرّ مؤمن مورد تأکید قرار گرفته و این در موارد شغلی از اهمیت بیشتری برخوردار است ؛ زیرا اگر خرد اطمینان پیدا کند که اسرارش نزد مشاور محفوظ می‌ماند، با جرأت و اطمینان کاملب همه آنچه را که در مداوای وی تأثیر گذار باشد، بی مها با اظهار می‌کند و اثر مثبت این کار نیز در تشخیص بیماری برکسی پوشیده نیست. حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: کسی که زوایای پنهان بیماری اش را کتمان نماید، طبیبش از معالجه وی عاجز می‌ماند ( وزارت بهداشت و درمان پزشکی، اختلالات پزشکی، چاپ 1370 – ص 161)
3- عالم و با تجربه و دوراندیش باشد.
نمی‌توان در کارهای مهم زندگی با افرادی که بینش عمیق و دوراندیشی ندارند مشورت کرد، حضرت علی علیه السلام در این باره می‌فرماید: با دوست مهربان دوراندیش مشورت کن، پیروزی می‌آورد (غررالحکم ج 2 حرف میم خ 147)
4- اهل مطالعه و صاحب رأی و کوشا در نظر دادن باشد.
انسان در هر شغل و حرفه ای لازم است که مهارتهای مورد نیاز آن شغل و حرفه را بدست آورد .امام صادق (ع) در این باره می‌فرماید: هر صاحب صنعت و حرفه ای برای مورد توجه واقع شدن به سه خصلت نیاز دارد: 1- در کار خود حاذق و ماهر باشد؛ 2- در آن کار حق امانت را ادا نماید، 3- نسبت به مراجعان خوش رو و مهربان باشد (وزارت بهداشت و درمان پزشکی، اخلاق پزشکی چاپ 1370 ص 146-147)
5- با صراحت و فصاحت صحبت کند و از توانایی لازم برای درک و فهم مطالب برخوردار باشد:
قرآن می‌فرماید: وقولو للناس حسناً بیان به بهترین صورت باشد (بقره آیه 13) سخن را چنان نرم و مطبوع باید گفت که (عایق‌ها را از درون مخاطب کنار زند، و او را به توجه وا دارد) تا متذکر و بیدار گردد و بلکه باعث حشیّت دل وی شود ( طه آیه‌های 44-43)
6- مهربان و صمیمی‌باشد:
حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: مشورت با محتاط مهربان مایه پیروزی است (غررالحکم ج6- ص 146)
7- دارای ظاهری آراسته باشد:
روایت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آیینه می‌نگریست و موهای خود را مرتب می‌کرد و شانه می‌زد و گاهی در آب می‌نگریست و مویش را می‌آراست و علاوه بر خانواده اش خود را برای اصحاب نیز آراست و می‌فرمود: خداوند از بنده اش می‌پسندد که برای رفتن نزد برادرانش خود را برای آنها آماده کند و زیبا سازد (وسائل الشیعه ج 3 ص 340)
وظایف مشاوران:
حسینی در کتاب مشاوره راهنمایی در تعلیم و تربیت اسلامی‌در خصوص وظایف مشاوران چنین می‌نویسد:
1- اگر مشاور با وجود پیدا کردن جهت رشد مراجع، او را عمداً به راهی دیگر هدایت کند، به او خیانت کرده است رسول اکرم (ص): کسی که به بر ادرش نظر مشورتی بدهد و او را به راهی نظر دهدکه رشد را در راه دیگری سراغ داشته باشد قطعاً به او خیانت کرده است. (مسند احمد 2/365)
2- در مشاوره ولو با دشمن باید بی طرفی و امانت را رعایت کرد.
امام صادق (ع):
بدان اگر ضارب علی (ع) و قاتل او مرا امین شمارد و از من پند خیرخواهانه و نظریه طلب کند در صورتیکه این درخواست را بپذیریم حتماً امانت را در این کار نسبت به او رعایت خواهم کرد. (؟؟؟ العقول 374)
3- مشاور در مشاوره باید کمال سعی و کوشش را در جهت ارائه ی نظر بخرج دهد و زمانی رأی خود را بمراجع عرضه کند که کوشش فکری فراوان بمنظور یافتن نظر صحیح و مناسب کرده باشد.
4- مشاور نباید خود را در مقام رای و تدبیر بالاتر از همه بداند. او باید از ارائه فکر نسنجیده بپرهیزد و از اظهارنظر بیموقع برای افراد خود رأی، احمق، متلوّن و لجوج خودداری کند (مگر زمانی که برای پذیرش و انجام نظر ارائه شده آمادگی حاصل نمایند).
5- مشاور باید مراجع را در صورتی که خود از حل مشکل و ارائه نظر در مورد وی عاجز است به فرد صاحب نظر و متخصص مربوط ارجاع دهد.
امام زین العابدین (ع) می‌فرماید:
و اگر رأی و نظری نداری ولی کسی را سراغ داری که به رأیش اعتماد داری و او را در صورتی که خودت مشکلی داشتی بعنوان مشاور) می‌پسندیدی به او معرفی و ارشاد کنی تا در خیرخواهی و نصیحتش کوتاهی و فروگذاری کرده باشی و (البته) هیچ دگرگونی و نیروئی جز بخدا (با توسل به او) مقدور نیست. (رساله حقوق امام سجاد. بند 39 و 40)
6- مشاور باید مراجع را بپذیرد و او را راهنمایی نماید.
رسول اکرم (ص) می‌فرماید:
هرگاه کسی از شما از برادرش مشورت بخواهد باید او را راهنمایی کند. (تفسیر ابن کثیر 1/420-سنن ابن ماجد 2/1233)
فنون مشاوره و راهنمایی در اسلام:
1- اسلام و مصافحه:
در موقع ورود مراجع در جلسه ی مشاوره، مشاوره باید به او سلام کند و یا اگر وی سلام کرد جوابش را داده، به او دستی دهد و به گرمی‌وی یا بپذیرد. سلام در لغت به معنای سلامت، نهنیت، درود، صلح و آشتی، تعظیم و تکریم است. سلام خود یک فرهنگ پویا و حلقه پیوند عاطفی و اجتماعی نزد مسلمانان است. سلام نقطه آغاز و پایان روابط انسانی است. امام علی علیه السلام می‌فرماید: هر تازه واردی در محیط نامأنوس حیرت زده می‌شود، برای آرامش‌ها خاطر سخن خود را به سلام آغاز کنید( غرر الحکم ص 579).
2- احترام گذاشتن:
احترام گذاشتن به افراد از اموری است که باید در مشاوره مورد توجه خاص قرار گیرد. برای این که به اهمیت و چگونگی احترام گذاشتن به دیگران پی ببریم، به ذکر نمونه ای از پیامبر بسنده می‌کنیم ؛ رسول اکرم (ص) می‌فرماید: کسی که برادر مسلمان خود را با کلمات مودّت آمیز خویش احترام نماید و غمش را بزدانید تا این سجیّه در او باقی است، پیوسته در سایه رحمت خداوند است.(بحار الانوار ج 16 ص 87-4)
3- گوش دادن:
گوش دادن، عملی فعال و ارادی است که به دقت و توجه نیاز دارد و شنیدن، عمل غیرارادی است و به دقت نیاز ندارد. گوش دادن مهم ترین فنی است که مشاور باید در مشاوره به کار ببندد. بدین معنا که مشاور در جلسه ی مشاوره باید به طور کامل و دقیق تمام حواسش را برگفتار مراجع متمرکز سازد و به گفته‌های او با دقت گوش فرا دهد. امام صادق علیه السلام می‌فرماید: خوش برخوردی و خوب گوش کردن نشان دهنده ی درست اندیشی است. (بحارالانوار ج 77- ص 238)
4) هم دلی کردن:
درک همه لانه بدین معناست که مشاور یا درمان گر، دنیای مراجعان را بدان طریقی که هست، دقیقاً دریابد و با آن همدلی کند. مشاور چنان با دنیای درون مراجع مرتبط می‌شود که گویا مشکل متعلق به خود اوست چنین درک همه لانه ای به مراجع امکان می‌دهد تا عمیقاً و آزادانه به خودکاوی و مکاشفه بپردازد و شناخت کامل تری از خو.د بدست آورد. پیامبر اسلام (ص) در این باره می‌فرماید:
هیچ کس از شما ایمان نیاورده است تا هنگامی‌که آن چیزی را برای برادرش دوست بدارد که برای خودش دوست دارد. (حدیث نبوی به نقل از صحیح بخاری)
5) هم سازی:
مشاور مطلوب، کسی است که در جریان روان درمانی، از هماهنگی درونی برخوردار باشد و بین آن چه هست و آن چه که می‌گوید اختلافی وجود نداشته باشد. از احساسات خودش کاملاً آگاه باشد و آنها را بپذیرد و با رضایت کامل به هنگام ضرورت این احساسات را در جریان درمان بیان کند. این خصیصه، مبین خود بودن مشاور و نداشتن حالت دفاعی به هنگام مواجهه با مراجع است.
حضرت علی (ع) می‌فرماید:
آن کسی که می‌خواهد پیشوای مردم باشد و آنان را به دنبال خود به راهی دعوت کند، پیش از آن که می‌خواهد به دیگران یاد بدهد، خود را مخاطب کند و به خودش تعلیم و تلقین می‌کند و پیش از آن که می‌خواهد مردم را با زبان خود تربیت کند. آن کس که خودش را تعلیم و تلقین می‌کند و خودش را تأدیب و تربیت می‌کند، برای احترام و تکریم شایسته تر است از آن که معلم و مربی دیگران است (نهج البلاغه کلمات قصار)
6- پذیرش
مشاور باید مراجع را به مشابه ی یک انسان، آن طور که هست، خوب یا بد با تمام مشکلات و ناسازگاریهایش بپذیرد.پذیرش، یک نگرش مثبت به فرد است. در این نگرش مثبت، مشاور، مراجع را به منزله موجودی با ارزش و صاحبشأن به حساب می‌آورد که حق تصمیم گیری درباره ی خود را دارد. چنین پذیرشی ایجاب می‌کند که به مراتع توجه مثبتی مبذول شود تا احساس ارزشمندی کند. نتیجه این که مشاور باید به طور غیر شرطی و بدون هیچ گونه قید و بندی، مراجع را بپذیرد. حضرت علی (ع) درباره ی پذیرش بی قید و شرط به فرزندش محمد حنینه می‌گوید: فرزندم ! به تمام انسانها نیکی کن، همان گونه که انتظار داری نسبت به تو نیکی کنند. (وسائل الشیعه ج 8 ص 541)
7- انعکاس گفتار و احساسات:
مشاور باید در جلسه مشاوره از طریق انعکاس به موقع و درست گفته‌ها و احساسات مراجع، او را به بحث بیشتر و عمیق تر و جست و جوی راه حل‌های مناسب تشویق کند. مراجع در نخستین جلسه مشاوره، خود را در پیدایش مشکل سهیم نمی‌داندو دیگران را باعث بروز مشکلاتش می‌پندارد، انعکاس گفتار و احساس مراجع، همه یا بخشی از گفته‌های مراجع را بدون تغییر بیان می‌کند. در حالی که انعکاس گفتار، مشاور علاوه بر بیان گفته‌های مراجع در قالب جدید، مراجع را به تفکر و اندیشه بیشتر درباره موضوع تشویق می‌کند. مشاور در انعکاس احساسات مراجع همانند آیینه ای عمل می‌کند که او می‌تواند حالات و عواطف خود را در مشاور بنگرد. در واقع افراد با فضیلت و دانا در جامعه مانند آیینه هستند که زیبایی‌ها و زشتی‌ها را ارائه میکنند و حقایق را آشکار می‌سازند. کسی که خواستار پاکی و فضیلت است باید خودش را به ایشان عرضه دارد و از افتخارات آن انسانهای پاک استفاده نماید. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: مؤمن برای برادر خویش مانند آیینه است که ناملایمات و بدی‌ها را از وی دور می‌سازد ( علی میرزا آقاجانی – تعلیم و تربیت ج ج 1 ص 72-76)
راهنمایی
مفهوم راهنمایی: راهنمایی عبارت است از کمک به فرد در شناختن خود و محیط خویشتن و یا به عبارت دیگر راهنمایی کمک به فرد است در حل مشکلات خود و ایجاد رابطه اساسی با دیگران. (حسینی 1364)
هدف راهنمایی[1]
هدف راهنمایی آن است که شخص بدان وسیله از وضع فعلی و امکاناتش آگاه گردد و براساس آن اهداف آینده اش را تعیین کند، و با انجام اعمال مناسب، ابعاد وجودش را رشد دهد.
اهمیت راهنمایی:
راهنمایی در اسلام دارای اهمیت زیادی است. در اهمیت راهنمایی همین بس که خداوند قرآن کریم را کتاب هدایت و راهنمایی نامیده است:
این کتاب که تردیدی در آن نیست راهنمایی پرهیزکاران است (سوره بقره آیه 1 و 2)
همانا این کتاب هدایت و رحمت برای مؤمنین است .(سوره ی نمل، آیه 77)
پیامبر اکرم در مورد اهمیت راهنمایی می‌فرماید:
اینکه خدا بدست تو مردی را هدایت کند برای تو از همه چیزهایی که خورشید برآن طلوع و غروب می‌کند بهتر است. (نهج الفصاحه – 3175)
راهنمایی کسی که راه را گم کرده صدقه است. (نهج الفصاحه 1119)
هرکه به هدایتی دعوت کند پادش وی چون پاداش همه کسانی است که پیروی آن کننده و از پاداش آنان چیزی نمی‌کاهد و هرکه به ضلالتی دعوت کند گناه وی مثل گناهان همه کسانی است که پیروی آن کنند و از گناه آنان چیزی نمی‌کاهد. (نهج الفصاحه 2930)
با توجه به مطالب فوق می‌توان نتیجه گرفت که هدایت و راهنمایی از دیدگاه اسلام دارای اهمیت زیادی است و می‌تواند بیشترین برنامه‌های آموزشی و تربیتی را در بربگیرد برای این منظور لازم است معلولین آموزش و پرورش برنامه وسیعی در زمینه امور راهنمایی تدارک ببینند.
اصول راهنمایی[2]:
1- احترام به شخصیت فرد آدمی‌از اصولی است که در راهنمایی باید رعایت شود. تکریم مقام انسانی از مواردی است که خداوند تبارک و تعالی آن را به آدمی‌ارزانی داشته است. آیه 70 سوره ی نبی اسرائیل مؤید این مطلب است.
و همانا فرزندان آدم را گرامی‌داشتیم و آنان را به مرکب برّ و بحر سوار کردیم و از غذاهای پاکیزه روزیشان دادیم و بسیاری از مخلوقات آنها را به نوعی برتری بخشیدیم.
2- با توجه به اینکه افراد صلاحیت اداره اجتماعی و حل مشکلات شخصی خود را دارند بنابراین در راهنمایی به فرد کمک می‌شود تا شخصاً مشکلاتش را حل نموده و در اداره ی اجتماعی و رفع مشکلات آن اقدام کند.
3- اصل دیگری که راهنمایی باید رعایت شود آن است که حقوق انسانی مراجع باید رعایت و قبول مسولیت در رفع مشکل به خودش واگذار شود. حضرت علی (ع) در مورد بشر دوستی و انسانیت می‌فرماید:
رساترین چیزی که بوسیله آن می‌توانی رحمت الهی را به خود جلب کنی این است که در باطن با همه مردم عطوف و مهربان باشی.
4- راهنمایی برای همه افراد و در تمام سنین انجام می‌گیرد. به عبارت دیگر همان طور که امر تعلیم و تربیت و تحصیل علم که برحسب عقاید عده ای از متخصصان مترادف با راهنمایی می‌باشد باید از گهواره تا گور انجام گیرد، راهنمایی نیز بایستی در مورد همه افراد در تمام طول عمر انجام شود.
5- چون راهنمایی به منظور رشد شخصی فرد صورت می‌گیرد بنابراین نباید تحمیل گردد و به اجبار انجام شود پذیرش دین به اجبار نیست راه رشد و طریق گمراهی روشن شده است. (سوره ی بقره، آیه 256)
6- همکاری تمام دست اندرکاران تعلیم و تربیت در موفقیت برنامه راهنمایی ضروری است . بنابراین از هرگونه عدم هماهنگی و تضاد عمل در اجرای برنامه راهنمایی باید خودداری گردد. در اسلام وحدت و یکپارچگی در همه امور مسلمین مورد تأکید است و آیات زیر نشانگر این موضوع اند.
همه به ریسمان الهی چنگ بزنید و از یکدیگر جدا نشوید. (سوره ی آل عمران آیه 103)
مردان و زنان با ایمان همکار و دوست یکدیگر هستند. (سوره ی توبه آیه 71)
راهنمایی حرفه ای:
در تعلیم و تربیت اسلامی‌هدف پر ورش عبدصالح است و عبدصالح علاوه بر جنبه‌های ایمانی دارای خصوصیات ویژه ای است که از جمله آن می‌توان آمادگی وی برای اشتغال به کار حلال و تأمین قسمتی از نیازهای جامعه ذکز نمود. برای اینکه این آمادگی در افراد ایجاد شود لازم است در تربیت آنان هدفهای زیر مورد نظر قرار گیرد:
1- پرورش افراد بگونه ای که با کار مفید و شر وع از نعمت‌های العی برخوردار گردند.
2- تربیت روحیه احترام به کار و کوشش در جهت عمران و آبادی و استفاده از منابع طبیعی بعنوان یک عبارت و وظیفه اجتماعی
3- ایجاد علاقه به کار و کوشش و ابتکار برای تولید هرچه بیشتر در جهت تامین نیازمندیهای جامعه و رسیدن به استقلال اقتصادی
4- تقویت روح جمعی و تعاون و همکاری برای پرداختن بکارهای مفید و تولیدی.
5- تربیت افراد به گونه ای که با استفاده از استعدادها و نیروها و امکانات خود به بندگان خدا سود رسانند و خدمت کنند و از بطاعت و تنبلی و بیکاری بپرهیزند
6- پر ورش افراد به گونه ای که از همان آغاز متناسب با توانائی‌ها در سرنوشت اقتصادی خود و جامعه مشارکت موثر داشته باشند.
7- پرورش افراد جهت آشنایی و کسب مهارتهای لازم در زمینه حرف و فنون و مشاغل و تربیت آنان به منظور وصول به استقلال اقتصادی و پرهیز از اتکاء غیر مشروع به دیگران
8- هدایت افراد در جهت کشف استعدادهای درونی خود و آشنایی با مشاغل و حرف و فنون مورد نیاز و امکانات موجود در جامعه و انتخاب آزادانه از میان آنها.
با توجه به هدفهای مذکور می‌توان گفت که راهنمایی و رشد حرفه ای یکی از برنامه‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد در راهنمایی حرفه ای به فرد کمک می‌شود تا امکانات محیط را درک کرده و با توجه به آنها حرفه ی مورد علاقه و متناسب با نیازها و استعدادهایشان را انتخاب و برای آمادگی و رسیدن بدان طرح ریزی نماید به عبارت دیگر راهنمایی حرفه ای فرآیندی مداوم و پیوسته است که بدان وسیله به فرد کمک می‌شود تا بتواند شغل مناسبی را انتخاب کند، برای آن آماده شود، به آن اشتغال ورزد و بطور موفقیت آمیز به اشتغال آن ادامه دهد.
راهنمایی تحصیلی:
کمک به دانش آموز در مورد پیشرفت تحصیلی یا گزینش رشته تحصیلی و یا انتخاب مواد درسی،بخشی از راهنمایی است که راهنمایی تحصیلی نامیده می‌شود.
راهنمایی تحصیلی مقدمه راهنمایی حرفه ای است و براساس کلیه اصول مربوط به راهنمایی انجام می‌شود. چون طرح ریزی شغلی نیاز به طرح ریزی تحصیلی داشته و انتخاب رشته تحصیلی بدون توصیه به شغل مورد نظر انجام نمی‌گیرد، بنابراین راهنمایی تحصیلی و حرفه ای لازم و ملزوم به یکدیگرند و انجام هریک بدون توجه به دیگری امکان ندارد.
اصول راهنمایی تحصیلی از دیدگاه اسلام[3]
1- یکی از مطالبی که باید بدان توجه داشت آن است که علم ارزش جهانی دارد و تحصیل آن در هرجا و از هرکس مجاز و بلکه متحسن است.
پیامبر اکرم می‌فرماید:
در طلب علم باشید هرچند آن ر ا در چین سراغ گرفته باشید (محجه البیضاء 1/8)
علی علیه السلام فرمود:
مطلب حکیمانه را فرا گیرید و لو گوینده آن مشرک باشد.
2- دانش آموز تفهیم شود که تحصیل علم برای رضای خدا و خدمت به خلق خدا انجام گیرد نه برای فخرفروشی و ریاست برمردم. امام صادق (ع) فرموده است که: کسی که تحصیل علم می‌کند برای آنکه به مردان عالم فخرفروشی کند، یا به جنگ بی سوادان برود و آنان را شکست دهد، یا آنکه بوسیله علم مردم را به خود متوجه کند و بگوید من رئیس شما هستم، جایگاه چنین انسانی آتش خواهد بود .
3- دانشی که علایق دنیوی و شهوات مادی را ارضا کند، مانند تیغی در دست زنگی مست است . بدین معنا که در هدفهای تحصیلی تنها درآمد و ارضاء شهوات نباید مورد توجه قرار گیرد . چنانچه هدف تحصیل قرب الهی و رضایت خدا باشد عبادت محسوب می‌شود .
خدواند به داود پیغمبر وحی فرستاد: درباره عاملی که علایق دنیوی و شهوت مادی او راست کرده است از من پرسش مکن، اینان راهزنانی بر بندگان من هستند . (لئالی الاخبار صفحه 192)
4- در راهنمایی تحصیلی باید آینده نگری مورد نظر قرار گیرد بنابراین دانش آموز باید به طرف رشته‌های تحصیلی راهنمایی شود که پس از فراغ از تحصیل مورد نیاز جامعه باشد .
حضرت علی (ع) می‌فرماید: بهترین مطالبی که شایسته است جوانان یاد بگیرند، چیزهایی است که در بزرگ مورد نیازشان باشد و بتواند در زندگی اجتماعی از آموخته‌های دوران جوانی خود استفاده کند .
5- یکی از خدماتی که در راهنمایی تحصیلی از اهمیت زیادی برخوردار می‌باشد دادن اطلاعات است بنابراین مشاور باید اطلاعات لازم را به پدران، مادران، معلمان و دانش آموزان در زمینه‌های مختلف تحصیلی بدهد و به آنان گوشزد کند که آنان نیز اطلاعات را بدون هیچ گونه چشمداشتی به دیگران، که نیازمند آن اطلاعاتی باشند، منتقل کنند . حدیث معرف « زکوه العلم نشره» موید این مطلب است .
6- اسلام برای تخصص و کسب علم اهمیت زیادی قابل است و آیات و احادیث زیادی در این زمینه وجود دارد . آنچه از نظر راهنمایی تحصیلی مهم است آنکه تحصیل علم توام با تعهد باشد . در آیاتی که علم و تزکیه با هم آمده، در بیشتر موارد، تزکیه مقدم بر تعلیم ذکر شده است . در سوره‌های بقره آیه 151 و آل عمران 164 و جمعه آیه 2 تزکیه مقدم بر تعلیم در سوره بقره آیه 129 تعلیم بر تزکیه مقدم شده است .
راهنمایی شخصی:
در راهنمایی شخصی به فرد در زمینه مشکلات عاطفی، سازشی، روانی و اجتماعی کمک می‌شود . قسمتی از امور مربوط به راهنمایی شخصی بسیار آسان و از طریق دادن اطلاعات انجام می‌گیرد نظیر آشنا کردن دانش آموزان با مقررات و وضع فیزیکی مدرسه و امکانات و فرصت‌هایی که در مدرسه برای آنان موجود است . در این موارد مشاور باید بخصوص به دانش آموز تازه وارد هر چه سریع تر آگاهی‌های لازم را بدهد . البته همیشه راهنمایی شخصی به این سهولت انجام نمی‌گیرد و اغلب کمک به دانش آموز در این زمینه مستلزم داشتن اطلاعات تخصصی و فنی است .دانش آموزان گوشه گیر و تنها، دانش آموزان طرد شده، دانش آموزان متکی به دیگران و … نیاز به کمک مشاور دارند . و یاری اینگونه دانش آموزان که دارای مسائل عاطفی، سازشی و روانی می‌باشند در حوزه‌های راهنمایی شخصی قرار می‌گیرد .
عده ای از دانشمندان راهنمایی را در مدرسه به راهنمایی حرفه ای و تحصیلی محدود میکنند و راهنمایی شخصی را به علت وقت گرفتن زیاد و کمبود مشاور ضروری نمی‌دانند ولی باید گففت که اولاً مسائل شخصی از مسائل حرففه ای و تحصیلی تفکیک پذیر نیستند تانیاً جنبه‌های شخصی راهنمایی شغلی و تحصیلی بسیار مهم می‌باشد و مشاور نمی‌تواند خود را به جنبه‌های عقلی انتخاب حرفه، محدود کند .
راهنمایی در جهت بهداشت روانی:
معمولاً در مدارس دانش آموزانی وجود دارند مه در ارتباط با خود، محیط و دیگران دارای مشکلاتی می‌باشند و این مشکلات ناشی از عللی است که گاه ساده و رفع آن بسهولت امکان پذیر است و گاه علل آن متعدد و پیچیده است و رفع آن نیاز به برنانه‌های پیگیر و جامع دارد. پاره ای از این نوع مشکلات خلقیات ناپسندی است که گاه جنبه ی ناخوشی و مرضی بخود می‌گیرد که حسین بیرجندی در کتاب مشاوره و راهنمایی در تعلیم و تربیت اسلامی‌به تعدادی از این خلقیات ناپسند و احادیث مربوط به آن اشاره کرده است که در زیر برخی از آنها را نقل می‌کنیم.
1- حسد: برای نشان دادن اثرات سوء حسد به ذکر چند حدیث از حضورت علی (ع) درباره ی حسد و تأثیر آن در بدن بسنده می‌کنیم:
حسد بدن حسود را مثل موم در برابر حرارت آب می‌کند. (غرر صفحه 33)
حسود برای همیشه ناخوش و علیل است. (غرر صفحه 28)
2- خشم: علی (ع) فرموده اند:
خشم شدید چگونگی گفتار را تغییر می‌دهد و اساس استدلال را بهم می‌ریزد، تمرکز فکر را از میان می‌برد و فهم آدمی‌را پراکنده می‌سازد. (سفینه جلد 2 «غضب» صفحه 320)
خشم را فرمان بردن سبب پشیمانی و سرکشی است. (ترجمه غرر و درر جلد 2، 43/47)
3- حیا صفتی مخصوص بشر است که در صورتیکه به اندازه اعمال شود بسیار پر ارج و ارزنده است ولی چنانچه از حد متعادل بگذرد و شخص از احقاق حق و یا عرضه ی مطالب لازم خوددارای کند وضعف نفس نشان دهد بسیار مذموم است.
رسول اکرم می‌فرمایند:
حیا برد و قسم است یکی حیاء عقلانی و آن دیگر حیاء احمقانه حیاء عقلانی ناشی از علم دانش است و حیاء احمقانه عبارت از جهل و نادانی است. (کافی جلد 2 صفحه 106)
4- بدبینی:
حضرت علی علیه السلام می‌فرماید:
کسانی که همه چیز و همه کس را به چشم تردید و بدگمانی نگاه میکنند همواره علیل و بیمارند. (غرر الحکم صفحه 29)
5- کینه توزی:
حضرت علی (ع) فرمود: حسد جسم را فرتوت وفانی می‌کند و کینه توزی آدمی‌را افسرده می‌کند و سرانجام همه چیزش را برباد می‌دهد .(غررالحکم صفحه 6)
6- تکبر و خودپسندی:
امام باقر (ع) فرمود: در دل هیچ انسانی کبر وارد نمی‌شود مگر آن که عقلش بهمان اندازه ناقص می‌شود، خواه کم باشد یا زیاد. (سفینه البحار «کبر» صفحه 460)
خودپسندی ریشه نادانی است. (ترجمه غرر و درر 403/1)
7- داشتن توقعات بیجا و از خود راضی بودن:
علی (ع) فرموده است: تمنای تمجید نابجا از مردم داشتن ابلهی و حماقت است (غرر الحکم صفحه 470)
کسی که از خود راضی و خویشتن پسند باشد، غضب کننده به وی بسیار خواهد بود.(نهج البلاغه کلمه ی 6)
8- حریص:
حرص و آز صفات ناپسندی هستند که موجب ناراحتی‌ها و تزلزل روانی و مشکلات اجتماعی می‌گردد. امام صادق علیه السلام در این باره می‌فرماید:
انسان حریص از دو خصلت محروم و ملازم دو خصلت است: چون قانع نیست از آسایش و راحت محروم است و چون به قضای الهی راضی نیست فاقد یقین است. (سفینه، «حرص» صفحه 244)
9- ناامیدی و یأس:
حیات هر فرد منوط به یأس و ناامیدی موجب تقلیل در کوشش و فعالیت است. علی (ع) می‌فرماید: ناامیدی یار خود را می‌کشد. (ترجمه غرر جلد 2، 19/61)
10- عبوس و اخمو بودن صفتی ناخوشایند و موجب تنفر و انزجار دیگران است بنابراین افراد اخمو را باید به اهمیت بشاشت و گشاده رویی در موفقیت‌های اجتماعی توجه داد تا نسبت به تغییر روحیه خود تشویق شوند.
11- مقصود از اعتماد به نفس این است که هر فردی در تأمین سعادت مادی و معنوی خود، به خویشتن تکیه کند، به اداره و عمل خود متکی باشد و هرگز دیگران را تکیه گاه امید و سعادت خود قرار ندهد.عده ای اصطلاح اعتماد به خدا یا توکل برخدا را مناسب می‌دانند و منظور آن است که انسان باید بر خدا توکل کرده و به غیر او اعتماد نکند و کلیه امور خود را به خدا واگذار کند. بهرحال امید بستن به دیگران و تکیه بر غیرخدا مذموم و حاکی از ضعف نفس و ایمان است. بنابراین بایستی با طرح برنامه‌های تربیتی مناسب طوری دانش آموز را بار آورد که تکیه گاهش فقط قادر متعال باشد.
امام صادق (ع) می‌فرماید: عزت و شرف مؤمن در این است که از دیگران مأیوس باشد و از آنچه در دست مزدم است قطع امید نماید. (کافی جلد 2 صفحه 148)
نکاتی در مورد راهنمایی دانش آموزان در جهت بهداشت روانی:
در مدارس دانش آموزانی وجود دارند که دارای خلقیاتی ناپسند و یا مشکلات رفتاری می‌باشند که چنانچه نسبت به راهنمایی و درمان آنان اقدام نگردد و این خصیصه‌ها در آنان عمیق و مزمن شده و اصلاح آنها در سنین بزرگسالان با اشکال مواجه می‌گردد. بنابراین معلمان و مشاوران باید به نکاتی نیز در درمان اینگونه افراد توجه کنند:
1- معلمان و مشاوران باید علاوه بر توجه به مسائل آموزشی، گفتار و کردار دانش آموزان را بدقت مشاهده کنند و دانش آموزانی را که رفتارهای غیرعادی از خود نشان می‌دهند شناسائی نموده و مورد مطالعه قرار دهند و در نظر داشته باشند که اینگونه افراد کسانی هستند گرفتار، که نیاز به کمک دارند.
امام موسی بن جعفر (ع) در این باره می‌فرماید: کمک به ناتوان بهترین صدقه است.
(اداره کل ارشاد اسلامی‌وزارت ارشاد اسلامی‌سالنهای 1362)
2- بیشتر دانش آموزانی که دارای رفتارهای غیرعادی و صفات ناپسند می‌باشند حل مشکل آنان نیز به درمانهای کلینیکی و تخصصی ندارد، بلکه مشکلات اکثر اینگونه دانش آموزان با اجرای طرح‌های تربیتی هماهنگ از طرف پدر، مادر و کارکنان مدرسه رفع و اصلاح می‌گردد. بنابراین با مشاهده و یک بار دزدی و یا چند مورد دروغ و شرارت نباید دانش آموز را فردی مریض و غیرقابل علاج از طریق تربیت دانست بلکه باید در نظر داشت که بیشترین افراد با برنامه‌های پرورشی قابل اصلاح می‌باشند. امام صادق علیه السلام در این باره می‌فرماید: زنازاده از راه تربیت به کار و فعالیت وادار می‌شود، اگر اعمالش نیکو و خیر بود پاداش خوب داده می‌شود اگر به شر و بدی عمل کرد به بدی مجازات می‌شود. (سفیسنه «زنی» صفحه 560)
3- به دانش آموزانی که دارای صفات ناپسند می‌باشند بایستی اطلاعات لازم داده شود. چه بسا این برنامه در صورتی که ماهرانه اجرا گردد موجبات راهنمایی این افراد را فراهم ساخته آنان را در مسیر صراط مستقیم قرار دهد.
4- یکی از خصایصی که می‌تواند دانش آموز را در غلبه بر ضعف‌های روانی کمک کند قدرت اراده است. بنابراین با تدارک برنامه‌های سنجیده بایستی در تقویت نیروی اراده ی دانش آموزان کوشش نمود تا آنان بتوانند دور از هرگونه اضطراب و دودلی بسیاری از مشکلات رفتاری و روانی خود را حل نمایند.
امام صادق علیه در مورد نیت و اراده ی قوی می‌فرماید:
در موردی که نیت و اراده ی آدمی‌قوی باشد بدن دچار ضعف و ناتوانی نمی‌گردد
(وسائل جلد 1، باب استحباب، نیه الخیر ص 7)
شناخت درماني
براي ايجاد تعديل يا تغيير شخصيت و رفتار افراد ، ضروري است ابتدا در تعديل يا تغيير افكار و گرايش هاي فكري آن ها اقدام شود ؛ چرا كه رفتار انسان تا حد زيادي تحت تأثير افكار و گرايش هاي او قرار دارد . به همين دليل ، هدف اساسي روان درماني تغيير نوع تفكرات بيماران رواني و مراجعان درباره خودشان و مشكلاتي است كه از مقابله با آنها عاجزند و همين امر موجب اضطرابشان شده است . با تغيير افكار بيمار رواني در اثر مشاوره و درمان ، وي در برابر مشكلات و حل آنها توان مي گردد و غالباً پس از درمان متوجه مي شود مشكلاتي كه در گذشته سبب اضطراب و بيماري اش مي شدند ، به گونه اي كه او تصور مي كرد ، حائز اهميت نبوده و در واقع ، دليل موجّهي براي اضطراب شديد او وجود نداشته است . اساساً « يادگيري » عملي است كه در جريان آن ، افكار ، گرايش ها ، عادت ها و رفتارهاي انسان تعديل مي شوند و تغيير مي يابند . كار مشاور در اصل ، تصحيح يادگيري نادرست گذشته است كه بيمار در جريان آن ، با افكار اضطراب انگيز مواجه بوده است . مُراجع روش هاي مشخصي از رفتار دفاعي را ، كه به واسطه آنها از روبرو شدن با مشكلات فرار كرده است ، مي آموزد و از شدت اضطرابش كم مي شود . مشاور مي كوشد افكار مُراجع را تصحيح كند و او را وادارد كه به خود و مردم و مشكلات خويش با ديدي واقع بينانه و درست بنگرد و به جاي فرار از مشكلات ، با آنها مقابله كند و همچنين به جاي ادامه دادن حالت درگيري رواني – كه ناشي از عجز در حل مشكلات است – در جهت حلّ آن ها بكوشد . اين تغيير نگرش نسبت به خود ، مردم و زندگي ، مُراجع را در مقابله با مشكلات و حل آن ها توانا مي سازد و به اين صورت ، از درگيري رواني و اضطراب ، رهايي مي يابد و اين موضوع معمولاً باعث نشاط و طراوت زندگي بيمار مي گردد . اكنون درمانگري و مشاوره مذهبي با توجه به عقايد يهوديت و مسيحيت و بودايي ، در جهان در حال رشد و توسعه مي باشد . اما درمانگري و مشاوره بر اساس آموزه هاي متعالي مكتب متعالي اسلام كمتر مورد توجه قرار گرفته و كار تحقيق جدّي در اين زمينه انجام نشده است . اين در حالي است كه در اسلام روش هاي متعدد درمانگري از جمله شناخت – درمانگري و رفتار – درمانگري وجود دارند كه با ذاستفاده از آن ها ، مي توان بسياري از مسائلي را كه فنون و روش هاي مشاوره قبلي درباره آن ها غيرمؤثرند ، حل كرد .
در مورد اينكه آيا نظام مشاوره در اسلام وجود دارد يا خير ، دو ديدگاه اساسي وجود دارد :
الف . يك نظر آن است كه نظام مشاوره اي اسلامي وجود دارد كه بايد آن را از متون ديني استخراج كرد
ب . نظر ديگر اين است كه اسلام خود متكفّل مبناي علمي مشاوره نيست ، ولي مي توان نظام مشاوره اسلامي با توجه به پيش فرض هاي دين تأسيس كرد .
به دليل آنكه اسلام مكتب هدايت است و هدايت محور اصلي كار مشاوره ، بايد گفت : براي آن نظامي وجود دارد كه بايد كشف شود ، چرا كه دين براي حل مشكلات و رفع موانع و شكوفايي استعدادهاي آدمي ، راه هايي پيشنهاد مي كند كه مشاوره هم غير از اين نيست . از اين رو ، مي توان از يك نظام روان درمانگري اسلامي سخن گفت كه در آن ، آموزه هاي مكتب انسان گرايي و اسلام تلفيق شده اند و البته مكتب اسلام اصل و محور آن به حساب مي آيد . تعاليم بلند اسلام ، چه از جنبه نظري و چه از جنبه عملي ، داراي اصول و روش هايي هستند كه در بعضي موارد ، اين روش ها قابل انطباق با نمظريه هاي مشاوره مي باشند و يافته هاي علمي را ، كه منطبق با عقل باشند ، مي پذيرد .
منبع: تالار وانشناسی و مشاوره آنلاین ازدواج خانواده تحصیلی همیاری ایران - راهنمایی و مشاوره از دیدگاه اسلام
آخرین نظرات